JAKUB JARNO „Światłoczułość”, Wydawnictwo Literackie 2024

Bez wątpienia najgłośniejszy polski powieściowy debiut tego roku – porażający, niepokojący obraz losów dwojga młodych ludzi w obliczu niemiecko-rosyjskiej inwazji na Polskę podczas II wojny światowej, przedstawiony pięknym poetyckim językiem w wyszukanej literackiej formie – „Światłoczułość” Jakuba Jarny.

Główny bohater „Światłoczułości” to młody chłopiec, właściwie jeszcze dziecko, mieszkający na wschodnich kresach przedwojennej Polski. Nie poznajemy jego prawdziwego imienia, aż do momentu, kiedy podczas wojennej tułaczki przygarniają go dobrzy ludzie, dając mu imię i swoje nazwisko – Witold Szczombrowski. Czerwonogwardziści przeganiają Witka i jego nową rodzinę i tak rozpoczyna się wojenna tułaczka chłopca po całym kraju, gdzie dowiaduje się czym jest wojna, bezgraniczne okrucieństwo, dehumanizacja człowieka i śmierć. Jest jednak ktoś, kto pozwala Witkowi trwać, walczyć o każdy dzień, nie tracić nadziei. To Żerka – dziewczyna, którą poznał w swojej wsi i z którą połączyła go niezwykła relacja. Wojna okrutnie obchodzi się także z dziewczyną, ale Żerka przez cały czas wierzy, że spotka jeszcze swojego przyjaciela i na bieżąco pisze do niego listy. Część z nich nigdy nie zostaje wysłana.

Książka jest nowatorska formalnie. Rozpoczyna się jak typowa powieść z narratorem w pierwszej osobie, by przejść w powieść epistolograficzną, prezentującą bogatą korespondencję pisaną przez Żerkę do Witka, by nagle stać się zupełnie nową powieścią zatytułowaną „Migotanie”, napisaną po wojnie przez Witolda Szczombrowskiego. Zaskakuje indywidualizacja języka w trzech odsłonach „Światłoczułości” – zupełnie inaczej napisane są listy, innego języka używa autor powieści „Migotanie”, a jeszcze inaczej czyta się początek książki i obecne w niej pierwszoosobowe wtrącenia.

Tekst jest chwilami bardzo brutalny i okrutny. Ukazuje bezwzględność żołnierzy Armii Czerwonej (czy nadal możemy nazywać ich żołnierzami?), nazistów, ale także Polaków – bezdusznych wobec Żydów, innych Polaków, wobec bliźniego. Niektóre sceny pozostają w myślach i trudno się uwolnić od ich przemocowego, barbarzyńskiego charakteru. Obok ludzi-potworów, widzimy jednak postaci bezgranicznie dobre, gotowe nieść bezwarunkową pomoc, narażając swoje życie, by ratować inne. Dzięki temu obraz wojny nie jest jednostronny i staje się przez to bardziej wiarygodny. Książka może być jednak nie do zniesienia dla wrażliwego czytelnika.

I wreszcie wielka zagadka: kim jest Jakub Jarno? Czy to rzeczywiście genialny debiutant, czy może pseudonim artystyczny innego autora, który chciał odejść od swego gatunku i sprawdzić się literacko w zupełnie innym nurcie? Dlaczego Jakub Jarno nie chce pokazać twarzy, udzielać wywiadów, promować swojej arcydzielnej powieści? Czy to jedynie próba ochrony swojej prywatności? Jedna z interpretacji głosi, że pod pseudonimem ukrywa się najpopularniejszy polski autor kryminałów – Remigiusz Mróz – wielokrotnie oskarżany o grafomanię, brak talentu literackiego, prostotę i przewidywalność języka oraz umiejętność tworzenia jedynie nieskomplikowanych historii kryminalnych. Zupełnie mi ta interpretacja nie pasuje, „Światłoczułość” jest napisana w wyszukany, kunsztowny sposób. Prawdą jest, że autor powieści, podobnie jak Mróz, potrafi zręcznie utrzymać uwagę czytelnika, ale to chyba jedyna cecha, która łączy Jarnę z Mrozem. A może autorem „Światłoczułości” jest AI i jest to pierwsza polska powieść stworzona przez sztuczną inteligencję???

Książka jest wybitna – aż trudno uwierzyć, że jest wytworem ludzkiej wyobraźni. Ciekawi mnie niezmiernie, w jakim stopniu prawdziwa wojenna historia była inspiracją dla autora. Choć to potwornie trudny problemowo tekst, nie sposób nie docenić walorów powieści. To z pewnością najlepsza polska książka, jaką czytałem w tym roku.

Moja ocena: 10/10